Każde, prawidłowo rozwijające się dziecko, na świat przychodzi z pewnym bagażem umiejętności. Już w chwili narodzin ma na tyle rozwinięty zmysł smaku, że potrafi rozróżnić co mu smakuje a co nie. Podobnie ze zmysłem węchu – od pierwszych godzin życia dostarcza dziecku informacji na temat jego otoczenia, wpływa na poczucie bezpieczeństwa, lub budzi niepokój. W pierwszych tygodniach życia słuch z kolei, jest głównym środkiem kontaktu ze światem a dotyk najbardziej rozwiniętym ze zmysłów. Z oczywistych względów jest bardzo istotny w rozwoju zdolności ruchowych i czuciowych dziecka, ale ma też ogromny wpływ na ogólny rozwój fizyczny, potencjał poznawczy, dobre samopoczucie, a nawet zdrowie. Co w takim razie ze zmysłem wzroku?
Prawda jest taka, że choć większość elementów i struktur układu wzrokowego odpowiedzialnych za widzenie rozwija się w życiu płodowym, o początkach rozwoju widzenia możemy mówić dopiero od momentu narodzin dziecka. Obserwując zachowania wzrokowe swojego dziecka, każdy rodzic jest w stanie wychwycić pewne niepokojące objawy, nieprawidłowości, lub ocenić, czy rozwój wzroku przebiega prawidłowo, czy dziecko posiada już umiejętności adekwatne do swojego wieku. Aby móc ocenić, co jest nieprawidłowe, warto zapoznać się z tym, jak prawidłowo powinno rozwijać się widzenie dziecka w pierwszych sześciu miesiącach jego życia.
Zaraz po urodzeniu noworodek jest w stanie reagować na światło i instynktownie odwraca głowę w kierunku jego źródła (okna i lampy, jasne ściany), a jego źrenice powinny prawidłowo reagować na zmiany natężenia światła: w ciemności rozszerzać się, w reakcji na intensywne światło zwężać. Mimo zdolności rozróżniania ciemności od światła, w pierwszym miesiącu życia u noworodka obserwuje się krótki czas aktywności (także czujności) wzrokowej. Bardziej atrakcyjne wzrokowo są obiekty poruszające się, o dużym kontraście (np.: czarno- białe, żółto- czarne, lub w barwach jaskrawych: pomarańczowych, żółtych i czerwonych), a także wzorzyste (dłużej patrzy na obiekt w paski, kropki czy zygzaki niż na jednobarwny). Z tego względu, dziecko widząc twarz częściej skupia się na jej konturach (np. miejscach połączenia skóry i włosów, linii brwi, zaroście u mężczyzn). W pierwszych dniach życia dziecko ma bardzo słabą ostrość wzroku, jednak z dnia na dzień sytuacja ta się poprawia. Warto pamiętać, że podobnie sytuacja ma się z polem widzenia – jest to niewielki obszar- poszerza się on systematycznie z miesiąca na miesiąc. Miesięczne dziecko potrafi utrzymać spojrzenie (fiksować) na ciekawym obiekcie. Jednak zazwyczaj patrzy tylko jednym okiem- drugie w tym czasie „zezuje”. Jest to zjawisko naturalne, zwane „zezem fizjologicznym”. W tym wieku każde oko patrzy oddzielnie i potrzeba czasu oraz doświadczeń wzrokowych, by oczy „nauczyły się” patrzeć razem.
Co powinno niepokoić? Przede wszystkim brak reakcji na światło, zarówno brak reakcji źrenic, jak też brak zmiany w zachowaniu dziecka- w sytuacji, gdy dziecko ssie pierś, powinno na chwilę przestać gdy dostrzeże pojawienie się światła (np. zapalenie lampki, włączenie światła górnego). Gdy dziecko nie reaguje- powinniśmy zgłosić się do specjalisty. Kolejną niepokojącą sytuacją jest stałe ustawienie oka w zezie. W przypadku zeza fizjologicznego oczy ustawiają się w zezie naprzemiennie, w zależności od tego które akurat patrzy, to drugie ucieka do skroni, lub nosa. Gdy zauważamy, że stale zezuje jedno oko, także powinniśmy udać się do okulisty.
W okresie między drugim, a trzecim miesiącem życia u niektórych dzieci zaobserwować można tzw „patrzenie przymusowe”- przejawiające się tym, że dziecko intensywnie wpatruje się w jakiś obiekt, tak, jakby nie było w stanie oderwać od niego wzroku. Jest to sytuacja naturalna i nie powinna budzić niepokoju. W wieku dwóch- trzech miesięcy niemowlęta są już w stanie widzieć trójwymiarowo, wpatrują się w obiekty błyszczące, preferują przedmioty w kolorze żółtym i czerwonym. Większym zainteresowaniem obdarzają twarze- w wpatrują się w szczegóły takie jak nos, oczy, usta. Są już w stanie rozpoznać znane sobie obiekty- staja się bardziej czujne gdy zauważą znany sobie bodziec np. butelkę. Czas między drugim, a trzecim miesiącem życia, to okres, kiedy pojawiają się początki fiksacji obuocznej, w trzecim miesiącu dziecko powinno częściej patrzeć obuocznie- powinien zanikać zez fizjologiczny. W tym czasie niemowlęta powinny już podążać wzrokiem (śledzić) za obiektami poruszającymi się początkowo od i do linii środkowej ciała w poziomie, z czasem z przekroczeniem linii środkowej, następnie w pionie i po okręgu. Istotne w tym okresie jest to, że niemowlę powinno już utrzymywać kontakt wzrokowy z dorosłym. To też czas, kiedy na twarzy dziecka pojawia się uśmiech, w reakcji na oczy lub twarz osoby dorosłej. Dziecko zaczyna być aktywne: bawi się własnymi dłońmi, unosi je i ogląda, trąca zawieszone nad łóżeczkiem przedmioty. Jest też w stanie zauważać przedmioty znajdujące się nie na wprost, ale pojawiające się z boków i z góry- zwraca głowę w kierunku pojawiającego się obiektu. Potrafi też przenosić spojrzenie między dwoma lub więcej obiektami, a także zwraca głowę w kierunku źródła dźwięku. Trzymiesięczne niemowlę nadal ma ograniczone pole widzenia (do około 60 stopni), należy o tym pamiętać podczas zabaw z dzieckiem.
Co powinno niepokoić? Przede wszystkim brak zwiększonej aktywności wzrokowej dziecka. Powinniśmy się martwić, gdy pod koniec trzeciego miesiąca życia dziecko nadal słabo skupia wzrok na prezentowanym mu atrakcyjnym (czerwonym lub żółtym) obiekcie- może to oznaczać znacznie obniżoną ostrość wzroku. Innym niepokojącym zjawiskiem może być oczopląs- czyli zaburzenie prawidłowego, nieruchomego ustawienia oczu. O oczopląsie można mówić wówczas, gdy gałki oczne rytmicznie drgają. Niepokoić powinien też fakt, że dziecko pod koniec trzeciego miesiąca nie jest w stanie podążać wzrokiem za prezentowanym mu przedmiotem- to może również wskazywać na nieadekwatnie do wieku obniżona ostrość wzroku. Należy pamiętać o tym, że trzymiesięczne niemowlę powinno być zainteresowane własnymi rączkami- jeśli się nimi nie bawi, a rodzice zauważają także wymienione wyżej nieprawidłowości- powinni udać się do lekarza okulisty.
W okresie między trzecim a piątym miesiącem życia dziecko staje się wrażliwe na barwy, docenia kolorowe zabawki. Nadal fascynuje się swoimi dłońmi, palcami i ich ruchem. Składa dłonie jak do modlitwy. Doskonalona jest jakość umiejętności zatrzymywania spojrzenia na przedmiotach, przenoszenia go na inne przedmioty, oraz śledzenia obiektów poruszających się. Dziecko jest w stanie robić to dokładniej i szybciej niż w poprzednich miesiącach. W tym okresie dziecko śledzi upadające zabawki i oddalające się osoby. Co istotne- do piątego miesiąca powinno ostatecznie rozwinąć się widzenie obuoczne, a co za tym idzie nie powinien już występować zez fizjologiczny. Pole widzenia dziecka jest już prawie pełne.
Co powinno niepokoić? Przede wszystkim zez. W tym wieku prawidłowo rozwijające się dziecko nie powinno już zezować. Ponadto rodzice powinni zwracać uwagę na jakość umiejętności dziecka, na to, czy utrzymuje ono kontakt wzrokowy, czy zwiększa się jego aktywność. Podobnie jak w poprzednich miesiącach w przypadku oczopląsu należy zgłosić się do lekarza okulisty.
Między piątym a siódmym miesiącem życia dziecko ma już zbliżoną do pełnej ostrość wzroku, ma też prawie pełne pole widzenia. Potrafi bawić się przedmiotami pod kontrolą wzroku. Oczy ustawiają się zbieżnie, by umożliwić obserwację obiektów znajdujących się blisko oczu. Półroczne dziecko potrafi już śledzić poruszające się przedmioty bez poruszania za nimi głową. Potrafi też reagować na wyrazy twarzy osób bliskich.
Co powinno niepokoić? Niepokojąca w tym wieku może być zabawa bez kontroli wzroku. Ponadto należy obserwować, czy rozwinęły się wszystkie wyżej wymienione umiejętności i funkcje. Warto też dokładnie przyglądać się fotografiom dziecka- zdarza się, że przypadkiem na zdjęciach w jednym lub w obu oczach dostrzec można tzw „koci błysk”, który może być objawem choroby nowotworowej.
W pierwszym półroczu życia dziecko powinno udoskonalić wszystkie funkcje wzrokowe, niezbędne w późniejszych okresach rozwoju. W przypadku wychwycenia jakichkolwiek nieprawidłowości, lub w przypadku pojawienia się wątpliwości, należy niezwłocznie zgłosić się do okulisty. Niektóre zaburzenia lub opóźnienia rozwoju podstawowych funkcji wzrokowych czasami udaje się zminimalizować przy pomocy prostych ćwiczeń wzroku.
Autor: Beata Matosiuk, słuchaczka podyplomowych studiów z dziedziny Rehabilitacji Wzroku Słabowidzących na Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
Źródło:
- M. Walkiewicz- Krutak Funkcjonowanie wzrokowe małych dzieci słabowidzących, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2013
- J. Cieszyńska, M. Korendo Wczesna interwencja pedagogiczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od niemowlaka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2008
- L. Eliot Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Media Rodzina, Poznań 2010
